CYKL SEMINARIÓW AKADEMICKICH
z dziedzin nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych, w trybie online
(semestr zimowy i letni, rok akademicki 2022-2023)
Obecną sytuację w świecie cechuje eskalacja napięć i przemocy powodowana przez takie zjawiska, jak: migracje, imperializm i neokolonializm, rasizm, terroryzm, wojny, a także zmiany klimatu, zmniejszenie poziomu bioróżnorodności i katastrofy ekologiczne. Stwarzają one różnorakie zagrożenia przyjmujące postać permanentnego kryzysu i wymuszają przyspieszoną adaptację do życia w pogarszających się warunkach. Coraz bardziej oczywiste staje się, że efektywność dotychczasowych systemów porządku została zrewidowana, często zakwestionowana i że obecne okoliczności wymagają przepracowania dotychczasowych rozwiązań. Po okresie diagnostyki problemów, nadszedł czas na zbudowanie nowych strategii i sposobów ich wdrażania.
Sprostanie tym wyzwaniom przynieść może taki mariaż nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych pomagający w wypracowaniu wspólnego rozumienia roli wiedzy i nauki, która ma być praktyczna i społecznie użyteczna, zaś wyniki badań naukowych powinny oferować rozwiązania podejmowanych problemów. Musi jej towarzyszyć krytyczna refleksja odwołująca się do wcześniejszych prób wypracowywania takich rozwiązań, co pozwoli na wskazanie ich ograniczeń i w efekcie umożliwi właściwą i adekwatną diagnozę obecnej sytuacji oraz wypracowanie sposobów radzenia sobie z kryzysami, z którymi boryka się współczesność. W większym niż dotychczas wymiarze stajemy wobec konieczności kontekstualizacji wiedzy naukowej w odniesieniu do wiedzy zdroworozsądkowej, a także poszukiwania i rozpoznania komplementarności pomiędzy wiedzą Zachodu a wiedzami indygenicznymi.
W tym stanie rzeczy warto się zastanowić, czy i w jaki stopniu tworzona przez nas wiedza przyczynia się do budowania „kultury gotowości” rozumianej jako zdolność do szybkiego i skutecznego przystosowania się do częstych i radykalnie zmieniających się okoliczności. Kultura ta wymaga myślenia antycypacyjnego, mobilizującego twórczą wyobraźnię i myślenie w kategoriach zapobiegliwej dalekowzroczności. Myślenie przyszłościowe wymaga uwspólnienia języka nauk (humanistycznych, społecznych i przyrodniczych). To oznacza konieczność wypracowania właściwego zestawu kluczowych pojęć, metod, teorii i perspektyw badawczych, które wyjdą naprzeciw potrzebom poznawczym i określą efektywne pola wiedzy potrzebnej do uporania się z problemami współczesności. Tutaj zatem trzeba szukać „poznawczej nadbudowy”, „koncepcyjnych depozytów wiedzy”, niemających jeszcze wyraźnego zastosowania, bowiem stanowią rozwiązania prototypowe dla wiedzy, która dopiero powstanie.
Przyjęcie takiej strategii pozwoli na adekwatne określenie warunków rozwoju zdolności adaptacyjnych do zmieniającego się środowiska i realiów życia. Owe kompetencje i zdolności wspomagają budowanie odporności wobec stanu permanentnego kryzysu i związanego z tym poczucia zagrożenia, czy to realnego czy sztucznie wywoływanego. W tym kontekście transdyscyplinarne studia nad bezpieczeństwem oraz łączące różne dyscypliny pomostowe pojęcie rezyliencji wspólnotowej, stanowią przydatną platformę badawczą pozwalającą rozpoznać zdolności różnych form życia do „pozytywnej adaptacji”, tj. wytworzenia habitatu efektywnie przystosowującego się do zmieniających się warunków.
Program cyklu seminariów „Rezyliencja w warunkach permanentnego kryzysu”
1. WOJNA ROSYJSKA Z UKRAINĄ – CZARNY ŁABĘDŹ GLOBALNEGO RYZYKA SYSTEMOWEGO?
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Trippenbach
Miguel Centeno, Department of Sociology, Princeton University
Paweł Marczewski, Batory Foundation
27 października 2022 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Trippenbach
Wykładowcy:
Prof. Miguel Centeno, Department of Sociology, Princeton University
Dr. Paweł Marczewski, Batory Foundation
Wojna oznacza nie tylko katastrofę humanitarną, ale także długofalowe zagrożenie systemowe o konsekwencjach zarówno lokalnych, jak i globalnych. Przez zagrożenie (ryzyko) systemowe rozumiemy zachwianie podstawowych mechanizmów stabilności społecznej, ekonomicznej i politycznej. Na całym świecie powstają interdyscyplinarne zespoły badawcze zajmujące się ryzykiem systemowym, z których doświadczeń zamierzamy skorzystać przy organizacji debaty oraz dalszych działań służących międzydziedzinowemu zrozumieniu zagrożenia systemowego.
W Ukrainie walki toczą się w regionach odpowiadających za ponad 55 proc. PKB, w tym na terenach najbardziej uprzemysłowionych. Szacuje się, że nawet połowa ukraińskich firm wstrzymała działalność, a wpływy fiskalne spadły aż siedmiokrotnie. Dla Polski wojna w Ukrainie oznacza wyzwanie związane z bezprecedensową liczbą uchodźców, dalszy wzrost inflacji i pogorszenie struktury długu publicznego. Poza oczywistym przeorientowaniem dostaw węglowodorów, szczególnie dotkliwe zagrożenia dotkną krajowych systemów usług społecznych, takich jak służba zdrowia i edukacja. Zagrożenia te nakładają się na już istniejące problemy związane z „nawisem” rodzimych pacjentów (szczególnie chorych przewlekle) powstałym wskutek zapóźnień w diagnostyce i terapii narosłych w czasie epidemii COVID-19.
W ujęciu globalnym, wojna zachwiała rynkiem energetycznym. Cena baryłki ropy Brent na światowych rynkach wzrosła nawet o 44 proc., co w połączeniu z ograniczeniem dostaw gazu doprowadzi do co najmniej kilkunastoprocentowej globalnej inflacji. Nastąpi również groźne zachwianie światowego bezpieczeństwa żywnościowego, ponieważ Rosja i Ukraina zajmują odpowiednio 1. i 5. miejsce w światowym eksporcie pszenicy, oraz są liczącymi się dostawcami innych produktów rolnych. Poza inflacją, załamaniem łańcuchów dostaw, energetyką, współczesna wojna oznacza również konfrontację na polu cyfrowym i przeciwdziałanie dezinformacji. Są to tylko nieliczne przykłady zagrożeń systemowych, które mogą się pojawić w najbliższym czasie. Na bazie analizy tych zjawisk oraz dostępu do informacji o rzeczywistych zagrożeniach zamierzamy skonstruować narrację proponowanego seminarium.
2. ZMIANY KLIMATYCZNE A MIGRACJE LUDNOŚCI
Koordynacja: prof. dr hab. Michał Buchowski
Etienne Piquet (Institute of Geography, University of Neuchâtel, Switzerland)
Kirsten Hastrup (Department of Anthropology, University of Copenhagen, Denmark)
1 grudnia 2022 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Michał Buchowski
Wykładowcy:
Prof. Etienne Piquet (Institute of Geography, University of Neuchâtel, Switzerland)
Prof. Kirsten Hastrup (Department of Anthropology, University of Copenhagen, Denmark)
Zmiany klimatyczne to przedmiot troski całego świata, stały się jednym z głównych problemów współczesnego świata. Ważnym aspektem globalnego ocieplenia są jego konsekwencje środowiskowe zmuszające całe populacje do migracji. Zjawiska te wzbudzają zainteresowanie badawcze i konieczność zmierzenia się z nimi przez decydentów politycznych. Wiedza na ich temat, nawet jeśli intensywnie gromadzona, jest wciąż fragmentaryczna; polityki, choć czasem koordynowane, są chaotyczne, często odkładane na przyszłość lub ignorowane. Pustynnienie, podnoszenie się poziomu mórz, cykliczne powodzie i cyklony i inne katastrofy klimatyczne dotykające obszary od pokoleń zamieszkałe, które z konieczności są opuszczane. Do powszechnego obiegu naukowego, politycznego i publicznego weszło pojęcie „migrantów środowiskowych” czy „klimatycznych” symbolizujące fakt, że klimat i migracje, zjawiska przyrodnicze i społeczne są integralnie powiązane. Głębszego namysłu wymagają szczegółowe tematy związane z polityką i współpracą międzynarodową w odniesieniu do migrantów klimatycznych, wpływ migracji na rosnące napięcia społeczne, ochrona osób migrujących. Powiązane zmiany środowiskowe i społeczne wołają o zintegrowane badania, których rezultaty mogą być wykorzystane w kreśleniu polityk, które pozwolą na zarysowanie planów postępowania dających szansę na opanowanie żywiołu i żywiołowych procesów społecznych.
3. TECHNOLOGIA A RYZYKO SYSTEMOWE
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Trippenbach
Grudzień 2022 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Trippenbach
Technologia pod wieloma względami przyczynia się do poprawienia dobrostanu ludzi, na przykład w dziedzinie energii, komunikacji czy podróżowania. Jednak każda technologia niesie ze sobą negatywne skutki uboczne i może wiązać się z ryzykiem wypadków, niekiedy o globalnej lub egzystencjalnej skali, oraz skażenia i zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Palącą kwestią jest wypracowanie metod oceny, czy ryzyko związane z rozwijaniem i wykorzystywaniem danego typu technologii jest akceptowalne.
W ocenie i zarządzaniu ryzykiem typowym sposobem oceny akceptowalności określonej technologii jest obliczenie ryzyka w kategoriach prawdopodobieństwa pomnożonego przez wartość niepożądanych wyników, a następnie zastosowanie analizy zysków i kosztów (lub ryzyka i korzyści). Jednak oprócz równowagi między korzyściami i ryzykiem płynącym z rozwijania i wykorzystania technologii, istotne znaczenie ma wiele innych kwestii: jaki jest rozkład kosztów i korzyści, czy ryzyko jest dobrowolnie podejmowane, czy istnieją dostępne alternatywy i czy ryzyko jest katastrofalne? Rodzi to wiele kluczowych pytań. Jakie są uzasadnione względy przy ocenie dopuszczalności ryzyka? Czy analiza kosztów i korzyści jest najlepszą metodą podjęcia decyzji, czy może potrzebujemy alternatywnej metody, która nie mieści się w tych ramach? Czy zasada ostrożności jest odpowiednim narzędziem w radzeniu sobie z ryzykiem, jakie niesie technologia? Jaką rolę powinna odgrywać opinia publiczna w ocenie dopuszczalności ryzyka? Jaką rolę w ocenie dopuszczalności ryzyka powinny odgrywać emocje? Czy są irracjonalne i zniekształcające, czy też są niezbędnym warunkiem dokonania praktycznie racjonalnego osądu?
Zagrożenia wynikające z technologii rodzą również ważne kwestie etyczne. Konsekwencje technologii mogą wywoływać emocje, w tym strach i oburzenie, co często prowadzi do konfliktów między zainteresowanymi stronami. Jak radzić sobie z takimi emocjami przy podejmowaniu decyzji o ryzykownych technologiach? Jak sprawiedliwie uwzględniać interesy wszystkich zaangażowanych stron? Badania nad ryzykiem systemowym tworzą podstawy interdyscyplinarnej perspektywy poszukiwania odpowiedzi na pytania, które wciąż nie potrafimy udzielić satysfakcjonującej odpowiedzi.
4.
ZMIANA KLIMATU, EPIDEMIA, WOJNA W PERSPEKTYWIE KRYZYSU ORAZ RYZYKA
Koordynacja: prof. UAM dr hab. Piotr Matczak
Arjen Boin (Leiden University, Holandia)
Zbigniew Kundzewicz (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska)
19 stycznia 2023 r.
Koordynacja: prof. UAM dr hab. Piotr Matczak
Wykładowcy:
Arjen Boin (Leiden University, Holandia)
Zbigniew Kundzewicz (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska)
Pojęcie kryzysu wskazuje na napięcie, zagrożenie i przełom, co ma miejsce w ograniczonym czasie. W związku z tym, radzenie sobie z kryzysem wymaga nie tylko znalezienia remediów, ale wiąże się z zastosowaniem ich w sytuacji temporalnego napięcia. W odniesieniu do współczesnych zagrożeń środowiskowych raporty IPCC wyznaczyły raczej stosowanie pojęcia ryzyka (jako kombinacji/iloczynu trzech parametrów: hazard, exposure, vulnerability) do opisu zagrożeń. Tymczasem pojęcie kryzysu, a zwłaszcza – temporalny aspekt kryzysu pozwala analizować odmienności tempa procesów społecznych i przyrodniczych. W tym kontekście, można wskazać kryzysy w mikroskali, np. w kontekście powodzi błyskawicznych, gdzie do kryzysu (katastrofy) dochodzi, gdy proces hydrologiczny jest szybszy niż reakcja systemu społecznego, lub – w makroskali, np. kryzys klimatyczny, epidemia czy wojna, gdzie procesy przebiegają w perspektywie dziesięcioleci lub stuleci. Rodzi to pytanie, czy pojęcia ryzyka i kryzysu są konkurencyjne czy komplementarne i w jakim stopniu pozwalają one wykorzystać perspektywę nauk przyrodniczych, społecznych i humanistycznych do lepszego zrozumienia świata?
5. SIECIOWOŚĆ JAKO FORMA KONCEPTUALIZACJI SKOKOWYCH TRANSFIGURACJI W DZIEJACH CZŁOWIEKA
Koordynacja: prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak
Carl Knappett (University of Toronto, Kanada)
2 marca 2023 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak
Wykładowca:
Carl Knappett (University of Toronto, Canada)
Wykorzystanie metod i koncepcji sieci rozkwitło w archeologii w ciągu ostatniej dekady. W szczególności interakcje regionalne, które są tak powszechne w prawie wszystkich przeszłych społeczeństwach, są bardzo użytecznie pomyślane i modelowane jako sieci. Ale czy takie sieci pojawiły się oddolnie jako kluczowy mechanizm przetrwania starożytnych społeczności, czy też zostały narzucone odgórnie przez elity pragnące czerpać korzyści z handlu? A może elity wykorzystały istniejące struktury? Możemy oczekiwać, że te różne scenariusze będą wykazywać różne poziomy odporności. A ponieważ archeolodzy coraz częściej kwestionują sztywne typologie, za pomocą których kategoryzowaliśmy starożytne społeczeństwa, oraz hierarchiczne instytucje, które zwykle uważano za kluczowe dla powstania złożonych społeczeństw, pojawia się okazja, aby wyobrazić sobie kreatywność instytucjonalną w kategoriach nieformalnych sieci. Zbadam te kwestie poprzez studium przypadku z prehistorii śródziemnomorskiej, w którym metody sieciowe odgrywają zasadniczą rolę w pozwalaniu nam zobaczyć mniej lub bardziej odporność w sposobach łączenia starożytnych społeczeństw.
6. Ramy teoretyczne Bruno Latoura i interakcje człowiek-klimat
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Konarzewski
Tim Lenton (Universoty of Exeter)
Adam Izdebski (Uniwersytet Jagielloński)
23 marca 2023 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Marek Konarzewski
Wykładowcy:
Tim Lenton (University of Exeter)
Adam Izdebski (Uniwersytet Jagielloński)
Seminarium będzie poświęcone dyskusji na temat spuścizny Bruno Latoura jako pomostu między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi, ze szczególnym uwzględnieniem metodologicznych implikacji jego teorii sieci aktorów dla badań klimatycznych. Wpływowa praca Bruno Latoura, który zmarł w październiku 2022 r., oferuje kilka potencjalnie ważnych lekcji na temat tego, jak przekazywać wiedzę naukową między naukowcami z odległych dyscyplin naukowych, takich jak nauki o atmosferze, geologia, socjologia i historia. Zapytamy zaproszonych prelegentów, czy przełożenie filozofii Latoura na praktykę metodologiczną będzie skutecznym sposobem na stworzenie nowych sposobów interdyscyplinarnej komunikacji i współpracy.
7. INTEGRACJA NAUK HUMANISTYCZNYCH, SPOŁECZNYCH, PRZYRODNICZYCH I WIEDZ INDYGENICZNYCH
Koordynacja: prof. dr hab. Ewa Domańska
Daniel R. Wildcat (Haskell Indian Nations University, USA)
Dorota Głowacka (University of King’s College in Halifax, Canada)
29 czerwiec 2023 roku
Koordynacja: prof. dr hab. Ewa Domańska
Wykładowcy:
Daniel R. Wildcat (Haskell Indian Nations University, USA)
Dorota Głowacka (University of King’s College in Halifax, Canada)
Ludności rdzenne od tysięcy lat rozwijały wiedzę, która budowała odporność i pozwalała na przetrwanie w różnych środowiskach i sytuacjach kryzysowych. Obecne poszukiwania rozwiązań dla problemów współczesnego świata, otwiera przestrzeń dla wspólnego budowania wiedzy o charakterze ratunkowym i prewencyjnym. Ciekawym aspektem współczesnej humanistyki i nauk społecznych przechodzących od dwóch dekad „przesunięcie paradygmatyczne” (krytyka antropocentrycznej, eurocentrycznej i sekularnej wizji świata z czym wiąże się krytyka nauki zachodniej jako dominującej formy organizacji wiedzy), jest fakt, że jej pro-ekologiczne pryncypia (ujęcie holistyczne, przekroczenie dualizmu natury-kultury, ciała i umysłu, tego co ludzkie i nie-ludzkie, relacyjność, szacunek, wzajemność i odpowiedzialność jako podstawy etyki) charakteryzują także wiedze indygeniczne. Podobnie jeżeli chodzi o metody dochodzi do ciekawych sprzężeń: model humanistyki społecznie użytecznej i zaangażowanej, nastawienie na tworzenie wiedzy praktycznej i uczenie poprzez doświadczanie, popularność badań terenowych, partycypacyjnych, a zwłaszcza „badań w działaniu” (AR – Action Research), ma wiele wspólnego z indygenicznymi sposobami poznania. Celem seminarium jest dyskusja na temat komplementarności wiedz indygenicznych i wiedzy Zachodniej oraz wskazanie najważniejszych punktów ich styku, które mogą przyczynić się do zbudowania wiedzy inkluzywnej i holistycznej, nastawionej na promowanie takich wartości jak rezyliencja wspólnotowa, mądrość transpokoleniowa, szacunek dla różnych form życia, wzajemność i autodyscyplina.